Żydzi warszawscy w rewolucji kwietniowej. Fragment
Dziś zostawiam Wam gotowca. Mam trochę spraw na głowie.
Po zwycięstwie racławickim wybuchła w Warszawie w dniach 17 i 18 kwietnia tzw. rewolucja kwietniowa. „Po raz to pierwszy – pisze Tokarz – w dniach naszych szerokie masy ludności stolicy, dotychczas obojętne na losy państwa, nie posiadające w swej tradycji żadnego momentu donioślejszych wstrząśnień społecznych lub politycznych porwały za broń i w zaciętej, krwawej walce, prowadzonej początkowo bez wodza, wywalczyły sobie zwycięstwo, przeobrażając przez nie słabą insurekcję krakowską na powstanie narodu całego”[1].
Na wybuch insurekcji złożyła się – według zgodnej opinii badaczy – w pierwszym rzędzie ciężka sytuacja gospodarcza Warszawy. Oderwanie znacznych obszarów Polski w drugim rozbiorze zdegradowało Warszawę do roli głównego miasta prowincjonalnego. Rosła drożyzna, spowodowana polityką celną Prus oraz rządami Targowicy. Warszawa stała się jednym z najdroższych miast w Europie. Panowało także wielkie niezadowolenie z rządów Targowicy, której ucisk w postaci cenzury, zakazu koalicji, szpiegostwa itp. dawał się we znaki całemu krajowi.
Wrzenie, ogarniające ludność stolicy zwłaszcza niższe warstwy, opanowało też ludność żydowską. Położenie jej gospodarcze, i tak już nader ciężkie – jak świadczą o tym liczne źródła[2] – uległo ogólnemu pogorszeniu na skutek powszechnego kryzysu, który dotknął w pierwszym rzędzie handel i przemysł[3]. Raporty szpiegów rosyjskich mówią wyraźnie, że „ogólny nastrój uniesienia udzielił się również Żydom warszawskim, których zdaniem owych szpiegów należałoby również obserwować i śledzić”.
W początkach insurekcji daje się również – według badań Tokarza – zauważać w stolicy złagodzenie antagonizmu między ludnością żydowską a polską. Zjawisko to jest bardzo charakterystyczne, gdyż omal w przededniu walk kwietniowych stosunki polsko-żydowskie były bardzo zaostrzone. Zmianę tę nie trudno zrozumieć, skoro uprzytomnimy sobie, że do wyżej przytoczonych momentów gospodarczych przyłączyła się w przeddzień wybuchu insurekcji groźba rabunków, podpalania przedmieść przez Kozaków itp. „W wyobraźni – pisze Tokarz – rzemieślnika, przekupnia, służącego, chłopa warszawskiego (dodajmy i ubogiego Żyda; E.R.) powstawały teraz widma takiej grozy, że otrząsły go radykalnie z dawnej obojętności na sprawy publiczne i czyniły gotowym do ważenia się na wszystko”[4]. Tą właśnie trudną sytuacją możemy sobie wytłumaczyć okoliczność, iż Żydzi warszawscy, zagrożeni w roku 1793 wygnaniem ze stolicy, od czego uchroniła ich interwencja Igelströma, puścili w niepamięć doznane krzywdy. Razem z ogółem ludności przygotowywali się do walki z najeźdźcą. Zmiana nastrojów wśród mas żydowskich rzucała się w oczy. Oczywista rzecz, że wobec ówczesnego stanu umysłowego Żydów polskich, wobec stopnia ich uświadomienia politycznego, wobec głębokich różnic stanowych nie mogło być mowy o tym, by Żydzi współdziałali w przygotowaniach spiskowych, zwłaszcza, że ograniczały się one do niewielkiego grona zaufanych, rekrutujących się z uczestników Kuźnicy Kołłątajowskiej i innych grup radykalnych.
Nastroje insurekcyjne masy żydowskiej były wszak zjawiskiem ogólnym, skoro rzucało się ono i w oczy szpiegom rosyjskim, dla których dostęp do środowiska żydowskiego nie był tak łatwy. Następstwem tych nastrojów jest czynny udział Żydów warszawskich w walkach o wyzwolenie stolicy w tzw. rewolucji kwietniowej.
Najcenniejszym źródłem do poznania czynnego udziału Żydów warszawskich w rewolucji wielkoczwartkowej, jest memoriał „ubóstwa Zakonu Starego”, złożony w niespełna dwa miesiące po powyższych wydarzeniach (21 czerwca) na ręce prezydenta miasta Zakrzewskiego. W memoriale tym biedota żydowska, powołując się na swe zasługi przy oswobodzeniu Warszawy, prosi o zwolnienie od opłaty pogłównego. „Podczas rewolucji wielkoczwartkowej szliśmy chętnie – piszą autorzy memoriału – na obronę i wielu zabitych na placu zostało”[5]. Z innych źródeł znamy też szczegóły udziału Żydów w walkach z dnia 17 oraz 18 kwietnia. I tak np. wiadomo nam, że Żydzi, zamieszkali w słynnym Pociejowie, walczyli na ulicy Senatorskiej pod wodzą niejakiego Sokołowskiego i odebrali Moskalom armaty[6].
Na Lesznie młody chorąży artylerii, Uniński z dwoma działami, obsługiwanymi – według relacji naocznego świadka Trębickiego[7] – przez Żydów i kominiarczyków, zmusił cały oddział moskiewski do poddania się.
Na ulicy Świętojerskiej niejaki Jan Luzarkiewicz – według „Korespondenta Krajowego i Zagranicznego”[8] strzelał z 4 armat od Nalewek „mając jednego tylko kanoniera, lud i Żydów trochę do pomocy”.
Mamy także informacje o uczestnictwie Żydów w walkach na innych ulicach (Krakowskie Przedmieście[9], Nowolipie[10] i in.).
Trębicki podaje nawet charakterystyczne szczegóły o udziale Żydów w walkach kwietniowych. Żydzi – pisze Trębicki – „kłębili się tłumami a oczy swoje zasłoniwszy biegli na oślep na działa i bagnety”. W innym miejscu podaje Trębicki, iż „rozebrawszy między siebie działa, pospólstwo nawet Żydzi, kierowani od ochoczych i biegłych w sztuce oficerów, pospieszyło na wszystkie punkta, w których upornie trzymali się Moskale”.
W podobnym duchu oświetla też rolę Żydów warszawskich w dniach 17 oraz 18 kwietnia Kościuszko[11] w „Uwiadomieniu o formującym się pułku starozakonnym”. „Dopiero w roku teraźniejszym 1794 – czytamy tam – w dniach 17 i 18 kwietnia, gdy Warszawa krwawą bitwę z najezdnikami Moskalami stoczyła, Żydzi, zamieszkujący w tym mieście, rzucili się do oręża. Zwarli się mężnie z nieprzyjacielem i dowiedli światu, iż tam gdzie ludzkość zyskać może, życia swego ochraniać nie umieją”.
O zasługach Żydów w walce o wyswobodzenie stolicy wyraża się też entuzjastycznie ówczesna prasa. „Prócz tych naszych tysięcy – donosi „Korespondent Krajowy i Zagraniczny”[12] – którzy wszędzie dopomagali uszczuplonym wojskom, sami nawet Żydzi, ów naród tak przywiązany do obrzędów starozakonnych, w czasie świąt swoich to pod bronią walczyli, to przy armatach pomagali, to na różne wysłani usługi dopełniali wszystkiego, co im poruczono”.
Inne źródła ówczesne, jak np. „Bulletin hebdomaire nationale” wyrażają się również z uznaniem o czynnym współdziałaniu Żydów w „dniach kwietniowych”[13].
W innym druku współczesnym czytamy także o podziwie dla „hazardów, które nie już żołnierz i gorliwy obywatel, ale i cudzoziemiec wszelkiego wyznania, też Żydzi”[14].
Podziw dla młodzieży żydowskiej, nieprzywykłej do służby wojennej wyraża mieszczanin warszawski, anonimowy autor zbioru pt. „Geordnete Sammlung der Regierungsschriften”[15]: „zu verwundern ist es, dass Judenknaben, die wie dies ganze Volk, sonst keine Feuergewehr ansehen können, herzhaft auf die Russen feuerten”.
Ciekawy pamiętnik Jakóba Raggego wspomina także, że w walkach kwietniowych wzięli udział obok robotników, służby domowej, liederliches Gesinde, nawet ungläubige Juden[16].
[1] W. Tokarz, Insurekcja warszawska, s. 5.
[2] Źródła te: jak prasę ówczesną, diariusze sejmowe, głosy publicystyki polskiej i żydowskiej podałem w pracy „Projekty i próby przewarstwienia Żydów w Polsce w wieku XVIII” (Wyd. Instytutu Badań Spraw Narodowościowych) .
[3] O tym można by wnioskować choćby z liczby bankructw, które przybierają niemal charakter masowy w latach 1790-1793, jak o tym świadczą ogłoszenia w prasie ówczesnej. („Gazeta Warszawska” numery 17, 39 i 69 z r. 1791, oraz numery 31 i 82 z r. 1791; „Gazeta Narodowa i Obca” z 14/VII 1792; „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” numery 14, 66, 68-79, 90, 92, 93, 94, 99, 104 z r. 1793 oraz „Gazeta Krajowa”, nr 28 z r. 1794).
[4] W. Tokarz, Insurekcja warszawska, s. 87
[5] A.K.P. 249.
[6] O powyższym zeznaje 14 obywateli warszawskich: „Żydów na ulicy Senatorskiej perswazjami do wzięcia broni w ręce i z tą na nieprzyjaciela, rzucania się oraz do odebrania onemu armaty jednej pobudził” (A.K.P. 260, s. 218).
[7] Antoni Trębicki i jego pamiętnik o insurekcji z r. 1794, Lwów 1931, s. 25, 26, 30.
[8] „Korespondent Krajowy i Zagraniczny”, 13/V 1794.
[9] A.K.P. 250, s. 204.
[10] W. Tokarz, Insurekcja warszawska, s. 256.
[11] „Gazeta Rządowa”, Nr 78, s. 312, 313 z 17 września.
[12] Ibidem, Nr 38, z 13 maja 1794.
[13] Dans les journées du 17 et du 18 avril les Juifs de Varsovie ont prouvé, en combattant avec courage contre les Russes, qui sourds aux ordree- des Despots, ils savent hazarder leur vies pour le bien être de l'humanité. („Bulletin hebdomaire nationale”, Nr 16, 20/IX 1794).
To samo czytamy w „Journal historique des événements qui ont eu lieu à Varsovie depuis le 17 avril 1794 (Nr 17439/11, Rappersville): „viellards tenu enfans, militaires et civils, ecclesiastiques et séculiers, hommes et femmes du tout âge et de toutes conditions, jusqu'aux juifs, tout voulait partager le'danger, c'e,st ainsi qu'en méprisant la mort, ils sont parvenus à vaincre”.
[14] Kolator do swego Plebana (A.K.P. 323, s. 310).
[15] Pełny tytuł brzmi: „Geordnete Sammlung der Regierungsschriften und Proklamationen, die seit dem 23 März 1794 in Pohlen erscheinen mit einer näheren Beschreibung der Warschauer Revolution von ihr em Anfänge bis auf den heutigen Tag fortgesetzt von einem Warschauer Burger” (Erstes Päckchen, Warschau 1794). Zbiory rapperswilskie w Warszawie nr 9287).
[16] W. Tokarz, Insurekcja warszawska, s. 82.
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-45-zydzi-i-polskie-powstania/
Promocja na nawigatort trwa tylko do końca czerwca
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-32/
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-33/
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-34-numer-o-zlocie/
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-luzyce-nr-37/
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-38-wegierski/
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-40-poswiecony-pociagom-pancernym/
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/szkola-nawigatorow-nr-41-galicja/
tagi: żydzi powstanie kościuszkowskie rewolucja kwietniowa
|
gabriel-maciejewski |
| 28 czerwca 2025 07:23 |
Komentarze:
|
Henry @gabriel-maciejewski |
| 28 czerwca 2025 08:53 |
Rosła drożyzna, spowodowana polityką Prus oraz rządami Targowicy.
Tylko tyle i wystarczyło ;-)
|
maria-ciszewska @Henry 28 czerwca 2025 08:53 |
| 28 czerwca 2025 15:08 |
Panie Boże miej nas w opiece.
|
|
maria-ciszewska @gabriel-maciejewski |
| 29 czerwca 2025 08:32 |
"memoriał „ubóstwa Zakonu Starego”, złożony w niespełna dwa miesiące po powyższych wydarzeniach (21 czerwca) na ręce prezydenta miasta Zakrzewskiego. W memoriale tym biedota żydowska, powołując się na swe zasługi przy oswobodzeniu Warszawy, prosi o zwolnienie od opłaty pogłównego."
Mądrale bronili swojego życia i mienia, i kazali sobie za to płacić.