Ratownictwo dzwonów
W ciągu dnia umieszczę dziś w sklepie https://basnjakniedzwiedz.pl/ nowy tytuł. Będzie to praca poświęcona ratownictwu dzwonów na Kresach w latach I wojny światowej i rewolucji bolszewickiej. Poniżej zamieszczam wprowadzenie do tej publikacji.
WPROWADZENIE
Piotr Jamski, Rafał Nestorow
Niniejsza książka, wraz z dołączonym do niej elektronicznym opracowaniem kartoteki polskiego Ratownictwa Dzwonów ewakuowanych w głąb Rosji w latach 1915-1921, jest pierwszym szerszym opracowaniem tego zagadnienia wraz z udostępnieniem archiwalnego materiału źródłowego w postaci w pełni przeszukiwanej cyfrowej bazy. Naszym celem było zebranie i opracowanie materiałów archiwalnych dotyczących ewakuacji dzwonów katolickich i greko-katolickich z terenów zaboru rosyjskiego. Punktem wyjścia badań był dotąd niezbadany zespół dokumentów przechowywany w zbiorach Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie (LVIA F-1135, opis 21), a liczący 112 numerów inwentarzowych jednostek zawierających łącznie około 9500 kart. Ten niezwykle cenny zbiór stanowi znaczną część skrupulatnie przeprowadzonej akcji inwentaryzacji dzwonów kościelnych, zainicjowanej przez członków moskiewskich i petersburskich Towarzystw Opieki nad Zabytkami. Wywózka dzwonów, jako cennego surowca w czasie prowadzenia operacji wojennych, miała charakter szeroko zakrojonych działań władz państwowych i wojskowych. Rosjanie zdołali „zabezpieczyć” co najmniej 11 000 „polskich” dzwonów. Akcja inwentaryzacji, podjęta przez koła inteligencji polskiej będącej na wychodźstwie w Moskwie, była w sytuacji nieistnienia państwowości ewenementem zarówno jeśli chodzi o rozmach jak i skrupulatne oraz metodyczne przygotowanie pracy terenowej. Zachowane w wileńskich i moskiewskich zbiorach dokumenty to w znacznej części gotowe karty inwentarzowe poszczególnych dzwonów, zawierające nie tylko wszelkie dane historyczne dotyczące danego zabytku, jego opis, wymiary, wagę, stan zachowania, dokładne miejsce pochodzenia, ale również przerysy inskrypcji, plakiet, etc., a nierzadko rysunki i fotografie. Przechowywane w Wilnie karty inwentarzowe obejmują prawie 9. 000 obiektów, co stanowi bezcenny materiał dla badaczy polskiego ludwisarstwa i jest istotnym elementem dziedzictwa narodowego, zwłaszcza dla utraconych terenów tzw. Kresów Wschodnich, a także terenów dawnego zaboru rosyjskiego i ziem okupowanych przez wojska rosyjskie w czasie I wojny światowej. Jest to niewątpliwie najbogatszy przebadany zespół archiwaliów na temat dzwonów na obszarze dawnej Rzeczpospolitej. W czasie zakrojonych na szeroka skalę kwerend w archiwach petersburskich, moskiewskich, wileńskich, lwowskich, a także krajowych (m.in. Kraków, Lublin, Poznań, Przemyśl, Warszawa, Wrocław) udało się odnaleźć fragmenty archiwum polskiej akcji Ratownictwa Dzwonów, w tym fragmenty kartoteki oraz liczne materiały uzupełniające.
Książka wraz z towarzyszącą jej płytą DVD ma na celu udostępnienie i wprowadzenie do szerokiego obiegu naukowego merytorycznie opracowanej kartoteki polskiego Ratownictwa Dzwonów. Materiał ten, w naszym przekonaniu, będzie stanowił podstawę dla szeroko zakrojonych badań szczegółowych i interdyscyplinarnych z zakresu kultury materialnej oraz duchowej. Prezentowana publikacja książkowa jest swego rodzajem wstępem, merytorycznym komentarzem, a zarazem przewodnikiem do cyfrowego opracowania omawianej kartoteki.
W pierwszym eseju zarysowano możliwie w najszerszym zakresie dzieje polskiego Ratownictwa Dzwonów ewakuowanych w głąb Rosji w latach 1915-1921. Kolejne teksty mają charakter obszernych indeksów i spisów mających ułatwić korzystanie z cyfrowej kartoteki. Każdy z nich poprzedzony został merytorycznym komentarzem. Pierwszy z tekstów dotyczy animatorów, delegatów i współpracowników akcji Ratownictwa Dzwonów wraz załączonym spisem osób. W kolejnym omówiono miejsca składowania dzwonów podczas ewakuacji wraz z ich wykazem. Obszerny esej poświecono cyfrowemu opracowaniu kartoteki polskiego Ratownictwa Dzwonów, gdzie przedstawiono założenia bazy, ogólny schemat wpisu, możliwości przeszukiwania oraz szerokie spektrum problematyki związanej z jej powstawaniem. Pokaźną część publikacji zajmuje wykaz ludwisarzy oraz ich dzieł odnotowanych w czasie prac inwetaryzacyjnych, wykaz fundatorów dzwonów, a także spis miejscowości ich pochodzenia. Osobny esej poświecono inskrypcjom, które w całości zamieszczono w udostępnionej bazie danych. Książkę uzupełniają obszerne aneksy ilustracyjne prezentującye karty inwentarzowe, dołączone do nich przerysy i odbitki dekoracji i zdobnictwa, fotografie dzwonów oraz zdjęcia ilustrujące przebieg akcji. Towarzysząca opracowaniu drukowanemu elektroniczna kartoteka akcji Ratownictwa Dzwonów jest jednym z niewielu w Polsce opracowań źródłowych, których celem jest odtworzenie pierwotnego kształtu kolekcji i zarazem jedynym, które poświęcone zostało zbiorowi kampanologicznemu.
Publikacja wpisuje się w nurt kampanologicznych badań nad rekwizycjami, głównie dotyczącymi strat wojennych z okresu II wojny światowej, prowadzonych od lat z powodzeniem w Polsce, Niemczech, Francji, Czechach, Słowacji. Problematyka „bitwy o surowce”, jaka miała miejsce w Europie w latach 1914-1918, omawiana była do tej pory jedynie w sposób syntetyczny i przede wszystkim wspominana w kontekście podobnych działań późniejszych o trzy dekady. Brakuje wydawnictw obejmujących wykazy rekwirowanych instrumentów muzycznych, czy choćby analizy porównawcze dotyczące akcji kumulowania metali szlachetnych w różnych regionach europejskiego teatru wojennego. Jeśli chodzi o terytorium byłej Rzeczypospolitej, „Ratownictwo Dzwonów 1915-1921” jest pierwszą próbą wskazania skali działań ewakuacyjnych podjętych przez władze rosyjskie. W dalszej kolejności oczekują opracowania materiały archiwalne dotyczące ziem będących pod jurysdykcją Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Dopiero wówczas, po dodaniu niemieckich opracowań dotyczących zachodniego obszaru współczesnej Polski, będzie można dokonać analizy przyrostu wiedzy na temat ludwisarstwa środkowo-europejskiego, jaki nastąpił w tak dramatycznym czasie, kiedy ujawnienie dla nauki przedmiotów rzemiosła artystycznego odbywało się często tuż przed ich unicestwieniem.
Zdajemy sobie sprawę z ułomności opracowania. Wynika ona przede wszystkim z niepełnego zachowania się materiałów archiwalnych oraz braku profesjonalnego przygotowania osób, które przed stu laty podjęły się wielkiego trudu odnajdywania i inwentaryzacji dzwonów. To praktycznie podczas prac terenowych wykonywanych wzdłuż rosyjskich linii kolejowych miała szansę narodzić się polska kampanologia, wypracowująca własny język opisu, zbierająca podstawowe dane dotyczące środowisk ludwisarskich obecnych w dawnej Rzeczypospolitej i kilkuset nazwisk ludwisarzy oraz odnotowująca tysiące zabytków epigraficznych do tej pory ukrytych w wieżach świątyń. Niestety zebrane wówczas materiały historyczne praktycznie do czasu prezentowanej publikacji nie zostały wykorzystane i po stuleciu można powiedzieć, że dodając własne ułomności kończymy pracę godnych szacunku Poprzedników. Ze smutkiem stwierdzić należy, że również obecnie brak podstawowych narzędzi badawczych, które znakomicie ułatwiłyby nasze opracowanie. Nadal nie posiadamy słownika ludwisarzy, opracowań monograficznych poszczególnych środowisk odlewniczych, pełnej inwentaryzacji obiektów istniejących oraz kompletnego wykazu strat wojennych dla terytorium Polski. Mamy nadzieję, że udostępniony i wstępnie opracowany materiał stanowić będzie wkład w poznanie dziejów ludwisarstwa w Polsce, umożliwia bowiem, przynajmniej częściowo, odtworzenie dawnego stanu posiadania, rozpoznanie zakresów działalności warsztatów, a publikacja nazwisk artystów i rzemieślników przyczyni się do powstania w przyszłości profesjonalnych narzędzi do badania ludwisarstwa na obszarze dawnej Rzeczypospolitej.
Publikacja niniejsza adresowana jest do szerokiego kręgu badaczy, zwłaszcza historyków, historyków sztuki, historyków Kościoła rzymskokatolickiego, Cerkwi greckokatolickiej, Cerkwi prawosławnej oraz Kościołów protestanckich, do muzykologów, a także badaczy zajmujących się dziejami społeczności lokalnych. Z uwagi na fakt, że dzwony opatrzone zostały inskrypcjami w językach polskim, łacińskim, niemieckim i starocerkiewnym, opracowanie cyfrowej kartoteki wpisuje się w publikowane od wielu lat wydawnictwo Corpus inscriptionum Poloniae oraz stanowi punkt wyjścia do badań z zakresu ikonografii przedstawień na płaszczach dzwonów, heraldyki, stosowanych form artystycznych, a ponadto do studium działalności fundatorskiej.
Prezentowana książka to pierwszy tom z serii Materiały do Dziejów Ludwisarstwa, której założenia zrodziły się wśród grona osób związanych z Corpusem Campanorum Poloniae, powołanym w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. Obydwie te inicjatywy mają być miejscem dla publikacji opracowań naukowych dotyczących szeroko pojętego dziedzictwa ludwisarskiego Europy Środkowej. Opracowanie spuścizny polskiego Ratownictwa Dzwonów w latach 1915-1921 było możliwe dzięki uzyskanemu grantowi Ministerstwa Nauki Szkolnictwa Wyższego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki pt. Materiały do historii ludwisarstwa w Polsce. Inwentaryzacja dzwonów kościelnych pochodzących z ziem I Rzeczypospolitej ewakuowanych przez władze rosyjskie w latach 1914-1923 (0039/NPRH2/H11/81/2012).
tagi: rewolucja dzwony polska bolszewicy
|
gabriel-maciejewski |
| 26 maja 2017 09:34 |